حقوق قربانیان تروریسم- مرتضی قهرمانی*

ساز و کار برابری خواه حقوق بشر، مستلزم حمایت و کمک بیشتر به کسانی است که به علتی، تعادل زندگی شان برهم خورده و به لحاظ اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حقوقی در جایگاه برابر یا مناسبی در مقایسه با سایرین قرار ندارند و لذا برخورداری آنها از عدالت و برابری منتج از نوع انسانی، پایمال شده است.
اقدامات تروریستی، اگر نه فقط موردی، بلکه به ویژه اگر بلندمدت باشند، موجب قتل و مجروح شدن، آوارگی و آسیب روحی شدید بر جمعیت های متاثر خواهد شد. از آنجا که بازیابی حرمت ذاتی آدمی و حقوق برابر و سلب ناپذیر تمام اعضای خانواده بشری، انعکاسی از آزادی، عدالت و صلح جهانی است، لازم است تا حمایت از حقوق بشر قربانیان تروریسم، یکی از اولویت ها در فعالیت های حمایت از حقوق بشر و آزادی های اساسی از جانب دولت ها و جامعه مدنی باشد.
بعد از هر حادثه تروریستی، مقامات دولتی و نمایندگان سازمانهای بین المللی به ابراز همدردی با قربانیان تروریسم و خانواده های آنان می پردازند، اما زمانی که اخبار و مباحث جنایت تروریستی فروکش می کند، توجه سیاسی و حقوقی به مقوله حمایت و حفاظت از قربانیان تروریسم در دولت و جامعه متعلق به قربانیان و همچنین افکار عمومی جهانیان به تدریج مورد غفلت قرار می گیرد.
آسیب دیده گان از حوادث تروریستی و خانواده های آنان، برای همیشه از آثار مخرب و ماندگار تروریسم به ویژه صدمات روحی- روانی رنج می برند. در ۷ سال اخیر افکار عمومی جهان با انبوهی از تولیدات صوتی و تصویری از اخبار، مستندها، فیلم های سینمایی و روایتگری ها پیرامون اقدامات تروریستی از جانب برخی گروههای مسلح چند ملیتی روبرو شده است.
تحقیقات پیرامون تروریسم و برنامه جهانی مبارزه با تروریسم و همچنین عملکرد رسانه ها نیز همواره مطابق با رویه های حرفه ای و ثابت، در مورد تروریست ها و حامیان آنها بوده است تا قربانیان تروریسم، که شامل کشته شدگان و خانواده ها و بستگان آنهاست. فراهم کردن زمینه ای برای شناسایی وجود قربانیان نجات یافته و ایجاد فرصتی برای روایت حادثه و آثار این نوع خشونت بر زندگی قربانی و خانواده او در جهت تسکین آلام این گونه افراد و آگاهی بخشی افکار عمومی جامعه بسیار موثر خواهد بود.
البته قربانیانی که از این گونه خشونت ها و حملات تروریستی نجات یافته اند اغلب دچار صدمات روحی و روانی شدید شده اند و همین امر خود دلیلی برای برخی از آنان می شود که از ورود به ابراز احساسات و بروز رنج و اندوه بی پایان برای دور ماندن از صدمات هر چه بیشتر به روح و روان خود خوداری کنند.
به هر حال، قربانیان تروریسم به واسطه نبود ساز و کارهای قانونی و اجتماعی حمایت از وضعیت آنان به عنوان قربانیان خشونت نظامی سالهاست که مورد غفلت قرار گرفته اند. با وجود این، در سال های اخیر تاسیس برخی سازمانها و انجمن های مدافع حقوق قربانیان تروریسم برای بازگویی و افشای ماهیت گروهها و سازمانهای تروریستی و آثار اقدامات آن بر زندگی آسیب دیده گان و خانواده آنها در راستای رویکرد قربانی محور بوده است.
این گونه پیشرفت، هر چند با تاخیر، باید مورد استقبال قرار گیرد. هیچ کسی بهترین وضعیت بازگویی و شنیده شدن نسبت نوعی خشونت غیر انسانی را نخواهد داشت مگر خود قربانیان تروریسم. قربانیان تروریسم بیگناهانی هستند که جامعه و حکومت یک مسئولیت آشکار و فراگیر نسبت به جبران موثر رنج و آلام آنها دارد.
از آنجایی که قربانیان برخوردار از روحیه و رفتار صبورانه و تحمل پذیر هستند، نقش آنان در برنامه های مقابله با تروریسم و افراط گرایی خشونت آمیز همواره از سوی سازمان دهندگان برنامه های اجتماعی فرهنگی مقابله با تروریسم مورد تاکید و تشویق قرار گرفته است. برای تروریست ها قربانیان به ندرت مورد اهمیت هستند.
Brian Jenkins سالها پیش نوشته است: تروریست ها تماشاچیان زیادی از مردم را می خواهند، نه کشته شدگان زیادی از آنها را. و این زمانی بود که تروریسم می گفت، « یکی را بکش ، همه را بترسان». اما در سالهای اخیر، به واسطه ظهور «تروریسم نوین» مجهز به شیوه ها و ابزارهای عملیاتی جدید، هر دو قسمت کلام Jenkins به جهت حملات کورکورانه و غیر تبعیض آمیز انتحاری تحقق یافته است، به نحوی که زنان و کودکان، حتی امدادگران سازمان های بشردوستانه صرفنظر از اینکه قربانیان متعلق به چه جمعیت، نژاد، دین مذهب یا وابستگی سیاسی و اجتماعی باشند و اینکه در چه مکان و زمانی مستقر باشند مورد هدف این گونه گروهها و سازمانهای ترویستی قرار گرفته اند. در سال ۲۰۱۶، در حادثه تروریستی خودروی بمبگذاری شده مقابل ساختمان تجاری «کراده مریم» در بازار بغداد، ۳۴۰ نفر از مردم که اکثر آنها جوانان زیر ۲۵ سال بودند کشته شدند.
در یک حادثه تروریستی در همان سال در گذرگاه بازرسی فوعه و کفریا در سوریه حدود ۷۰ کودک بر اثر حمله انتحاری و ناشناس فردی تروریست که سوار بر خودرو خود فریاد می زد «بچه ها بیایید چیپس برایتان آورده ام» کشته شدند. در همان سال نیز تروریست ها با حمله مسلحانه به یک سالن تئاتر در شهر فرانسه ۱۳۰ نفر از مردم حاضر در سالن را کشتند.
در سال ۲۰۱۴ در پاکستان، تروریست ها با حمله به یک مدرسه تعداد ۱۳۳ نفر از دانش آموزان مدرسه را با گلوله و مواد انفجاری کشتند که تداعی کننده حمله تروریستی سال ۲۰۰۴ به مدرسه ای در شهر بسلان بود که در آن ۱۸۶ دانش آموز کودک کشته شدند. به راستی بشریت این غم بزرگ از دست دادن فرزندان خود را این چنین ظالمانه چگونه و تا کی می تواند تحمل کند؟
اقدامات تروریستی اغلب دارای ویژگی های مشترکی هستند. اغلب اقدامات و اعمالی که عنوان «تروریسم» به خود می گیرند، خسارات و ویرانی های انسانی و مادی در مقیاس بزرگ را به جوامع تحمیل می کنند، در این زمینه می توان به برآورد «موسسه صلح و اقتصاد» (The Institute for Economics and Peace) اشاره کرد که اعلام می کند تا سال ۲۰۱۷ فقط در کشور سوریه به جهت ۶ سال جنگ داخلی، بین ۲۵۰ تا ۴۷۰ هزار نفر جان خود را از دست داده اند.
این گزارش همچنین تعداد پناهجویان و آوارگان متاثر از تروریسم را در سال ۲۰۱۶ میلادی ۶۳ میلیون و ۹۱۲ هزار و۷۰۰ نفر اعلام می کند که فقط ۱۱ میلیون نفر آن مربوط به مردم سوریه بوده است.
این گزارش همچنین خسارت های مالی و اقتصادی برجا مانده از خشونت و تروریسم را در سال ۲۰۱۶ برابر ۱۴٫۳ تریلیون دلار برآورد کرده است.
اعمال و اقدامات تروریستی نه تنها «قربانیان مستقیم» و جان باخته بر جا می گذارند، بلکه ممکن است افراد بسیاری را نیز متحمل آسیب های روحی و روانی کنند، و از طرف دیگر اثرات منفی پایداری بر «قربانیان غیرمستقیم» مانند فرزندان و بستگان قربانیان مستقیم، که جمعیتی از جامعه را تشکیل می دهند، داشته باشند.
به منظور واکنش مناسب به نیازهای گسترده و بالقوه گروه قربانیان تروریسم، منابع و هماهنگی قابل توجهی لازم است.
ایجاد سازمان های مردم نهاد حمایتگر و هدفمند، مجهز به پرسنل متخصص در حقوق و روابط بین الملل، روانشناسی و جامعه شناسی، و بودجه لازم برای پاسخ به احتیاجات اساسی قربانیان تروریسم، توصیه می شود. همچنین سازمانهای حمایتی با بودجه دولتی نیز می بایست برای تمام موارد جرایم و جنایاتی که تروریسم موجب تخریب در مقیاس وسیع می شود، ایجاد شود.
به همین ترتیب، در چارچوب عدالت کیفری و فرایند عدالت مکافاتی مربوط به موارد تروریسم، مشاوره و خدمات پشتیبانی ارائه شده توسط سازمانهای مدافع حقوق قربانیان تروریسم می تواند اثر سودمندی بر اجرای عدالت و در نتیجه بر تامین حقوق بشر قربانیان تروریسم داشته باشد.
واکنش، هدایت و نظارت دولتها باید سریع و شامل بهبود شرایط روحی- روانی متناسب، مطابق با شرایط فوق العاده و زمان مناسب باشد، و به عنوان بخشی از سیاست رفاه اجتماعی گنجانده شود. دیگر اقدامات کلیدی برای حصول اطمینان از جبران خسارت کافی برای قربانیان اقدامات تروریستی با رویکرد توانبخشی شامل: خدمات جامع پزشکی، حقوقی و اجتماعی (برای رسیدگی به نیازهای فوری، میان مدت و بلندمدت)، حمایت مادی (مانند تجهیزات رفاهی و تسهیل امور معیشتی)، ایمنی و برنامه ریزی امنیتی (از جمله جلوگیری از تعرض و ورود به حریم خصوصی قربانی، به ویژه توسط رسانه ها)، پرداخت غرامت برای خسارات و آسیب های قابل برآورد، شناخت آسیب های فیزیکی و روحی وارد بر قربانیان است.
علاوه بر این، جنبه ای که اغلب نادیده گرفته شده این است که هر روز بر تعداد قربانیان اقدامات تروریستی که در واقع طیف کاملی از انسان های عادی یک ملت، و همچنین شهروندان خارجی با حداقل ارتباط ممکن با سرزمین های محل وقوع جرم، و گردشگران و مسافران تورهای زیارتی و گردشگری را در بر می گیرند، افزوده می شود.
با توجه به اثرات فراملی اقدامات تروریستی، ایجاد ارتباط میان حوزه های مختلف قضایی که تسهیل کننده عملکرد مکانیسم حمایت از قربانیان است، مانند ساز و کارهای مربوط به جبران خسارت که فراتر از مرزهای ملی است از اهمیت روزافزونی برخوردار شده است. امید است که با تصویب قطعنامه روز بین المللی یادبود و احترام به قربانیان تروریسم (A / RES / 72/165)، توجه به قربانیان در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی متمرکز شود، به نحوی که ملاحظات عادلانه بر الزام دولت ها به در نظر گرفتن عناصر مختلف خسارت و غرامت در سیاست ها و برنامه های مشترک و مورد تفاهم با سایر دولتها، به موجب «قطعنامه ۱۵۶۶» سازمان ملل متحد مورخ ۸ اکتبر ۲۰۰۴ ، به ایجاد «صندوق حمایت مالی و رفاهی قربانیان تروریسم» منجر شود.
* دانشجوی دکترای حقوق بین الملل

انتهای پیام /*